Հերհեր

Հերհեր, գյուղ (ԼՂՀ Մարտունու շրջանում)։ Պատմական վկայություններում առաջին անգամ հիշատակվում է XIV դարի արձանագրություններում։ Եղել է Վարանդա շրջանի հոգևոր կենտրոններից մեկը, այստեղ գտնվել է Ամարասի Սբ. Գրիգորիս վանքի ամառանոցը։ Գյուղը տարիների ընթացքում բաժանվել է երկու մասի՝ Վերին և Ներքին Շեն։ Գյուղը ունի 12 փողոց և ճանապարհով կապված է Քարահունջ, Սոս և Կարմիր Շուկա գյուղերի հետ։ Գյուղում գործում է դպրոց և մարզադահլիճ, կառուցված ֆրանսիական բարերարների օգնությամբ 2000 և 2011 թվականներին։

Հերհերը ունի շատ երկար պատմություն, ինչպես Արցախի մյուս գյուղերը, և այդ պատմությունը պահպանվել է քարերի և աղբյուրների մեջ: Մարդիկ այստեղ ապրել են հին ժամանակներից և շարունակում են  ապրել:

1950-ական թվականներին, Հերհեր գյուղի մոտ, ճանապարհ կառուցելու ժամանակ, գտնվել է հին գերեզման կարասային տիպի հարուստ թաղումներով նախաքրիստոնեական ժամանակների, ինչը վկայում է Հերհեր գյուղի տեղում հնադարյան բնակավայրի առկայության մասին։

Սբ. Աստվածածին (Ըստուձյունունունտակ) մատուռի ավերակները (կառուցման թիվը անհայտ է)

Վարանդայի շրջանը միշտ առանձնանում էր պատմական «անկայունությամբ», և Արցախի պատմությունը կառուցվում էր մի մասով այս նահանգի շուրջ: Պարսիկների, արաբների, մոնղոլները և թուրքերի դեմ մղած պայքարը միշտ սկսվում եր այստեղից: Տեղի բնակիչները մինչ օրս կրում են այդ հավերժ պայքարի նշանները:

1726 թվականին օսմանական զորքերի մի մասը գիշերելու նպատակով կանգ է առել այս շրջանում, տեսնելով տեղացիների բարյացակամությունը, բայց գիշերը գյուղացիները ոչնչացրեցին օսմանական ջոկատը:

«Յերե ճյուր» աղբյուր

«Հոռուն քոլ» աղբյուր (1842 թ.)

Ղարաբաղյան հակամարտության տարիներին գյուղի տղամարդկանց մեծամասնությունը մասնակցել է Մարտունու շրջանի պաշտպանության մարտերում, թվով 165 հոգի:

Ազատամարտիկներին նվիրված հուշարձան Հերհերում (1995 թ.)

Խորհրդային իշխանությունը ստեղծեց այստեղ աշխատատեղեր և կարգավորեց գյուղատնտեսությունը սակայն սովետական իշխանությունը շատ մեծ վնաս է հասցրել գյուղի քրիստոնեական հուշարձաններին: Ոչնչացվեցին դարավոր կաղնիները և խաչքարը: Խորհրդային իշխանությունը նաև թշնամացրեց գյուղի բնակիչներին, հետապնդելով գոյություն չունեցող «թևանիստներին»:

Հերհերի հին գերեզմանը (XVII դար)

Եկեղեցիները վերածվեցին գոմերի, պահուստների կամ գյուղական ակումբների, իսկ 90-ականներին վանքերը և եկեղեցիները դատապարտված էին ամայացմանը կամ լավագույն դեպքում մասնավոր վերականգմանը: Այդպիսի ճակատագրի արժանացավ նաև Ամարաս վանքի ամառանոցը՝ Սբ. Գրիգորիս եկեղեցին, որը կառուցված էր 1665 թվականին: Այս գյուղը դեռ պահպանել է հին ժամանակների շունչը, ինչպես նաև Ամարասի վանքը և կրում է իր վրա Արցախի պատմության ամենակարևոր իրադարձությունների հիշողությունը:

Հերհերի բնակիչների մի մասը պատերազմից հետո թողեց իր գյուղական տունը և մեկնեց արտասահման կամ քաղաք, բայց մեծ մասը մնաց այստեղ, որ գյուղը շարունակի իր կյանքը: Այսօր դժվար է գյուղացու կյանքը, սակայն ոչ ոք չի բողոքում: Նորանկախ Արցախի Հանրապետությունում բնակավայրերը ստանում են մշտական օգնություն, սակայն պետության ռեսուրսները ինչ-ինչ պատճառներով խիստ սահմանափակ են: Արոտները և անցյալում մշակվող հողերը մնացել են անտեր, և գյուղացիները ակնկալում են միայն օգնություն պետության կողմից: Տեղացիները չեն հուսալքվում և հավատում են, որ նրանց սպասում է լուսավոր ապագա: